شرایط شهود در پرونده اعسار از هزینه دادرسی

دسترسی به عدالت یکی از حقوق اساسی هر شهروند است، اما در عمل، موانع مختلفی از جمله هزینه‌های دادرسی می‌تواند این حق را با محدودیت مواجه سازد. قانونگذار با درک این واقعیت که برخی افراد از تمکن مالی کافی برای پرداخت هزینه‌های دادرسی برخوردار نیستند، نهاد حقوقی "اعسار از هزینه دادرسی" را پیش‌بینی کرده است تا افراد معسر بتوانند بدون پرداخت هزینه یا با پرداخت اقساطی آن، به حق دادخواهی خود دست یابند. اعسار در لغت به معنای تنگدستی و ناداری است و در اصطلاح حقوقی، به ناتوانی فرد در پرداخت دین یا تعهد مالی اطلاق می‌شود. اعسار از هزینه دادرسی نیز به وضعیتی اشاره دارد که در آن، فرد به دلیل عدم تمکن مالی، قادر به پرداخت هزینه‌های مربوط به طرح دعوا یا تجدیدنظرخواهی نیست.

برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی، راه‌های مختلفی پیش‌بینی شده است که یکی از مهم‌ترین آنها، استفاده از شهادت شهود است. شهادت شهود در دعاوی اعسار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا در بسیاری از موارد، متقاضی اعسار فاقد مدارک مثبته مکتوب برای اثبات وضعیت مالی خود است. در چنین شرایطی، شهادت افرادی که از نزدیک با وضعیت زندگی و معیشت متقاضی آشنا هستند، می‌تواند قاضی را نسبت به وضعیت مالی واقعی متقاضی مطلع سازد. اما برای آنکه شهادت شهود در اثبات اعسار مؤثر واقع شود، شهود باید واجد شرایطی باشند که قانونگذار به دقت آنها را مشخص کرده است.

مطابق با قوانین موضوعه به ویژه قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹، شهود در دعوای اعسار از هزینه دادرسی باید از وضعیت مالی و معیشتی متقاضی اطلاع کافی داشته باشند. این اطلاع باید به گونه‌ای باشد که شاهد بتواند با اطمینان از عدم تمکن مالی متقاضی برای پرداخت هزینه دادرسی خبر دهد. معمولاً افرادی مانند همسایگان، همکاران، دوستان نزدیک یا خویشاوندان که با متقاضی اعسار رفت و آمد مستمر دارند و از نزدیک با وضعیت زندگی او آشنا هستند، به عنوان شاهد انتخاب می‌شوند.

از نظر تعداد، قانونگذار حداقل دو شاهد مرد یا یک مرد و دو زن یا چهار زن را برای اثبات اعسار لازم دانسته است. این شهود باید در جلسه دادگاه حاضر شوند و به صورت شفاهی شهادت خود را ادا کنند. شهادتنامه کتبی یا استشهادیه محلی به تنهایی برای اثبات اعسار کافی نیست، هرچند می‌تواند به عنوان یکی از قرائن مورد توجه دادگاه قرار گیرد. شهود باید واجد شرایط عمومی شهادت از جمله بلوغ، عقل، ایمان، عدالت، طهارت مولد و عدم نفع شخصی در دعوا باشند.

محتوای شهادت شهود در دعوای اعسار باید مشتمل بر اطلاعاتی باشد که وضعیت مالی متقاضی را به خوبی نشان دهد. شهود باید بتوانند توضیح دهند که متقاضی چه منابع درآمدی دارد، آیا دارای اموال منقول یا غیرمنقول است، وضعیت اشتغال او چگونه است، محل و نحوه سکونت او (استیجاری یا ملکی) چگونه است و آیا با توجه به مجموع شرایط، قادر به پرداخت هزینه دادرسی هست یا خیر. شهود همچنین باید نحوه و مدت آشنایی خود با متقاضی اعسار را بیان کنند تا دادگاه بتواند اعتبار شهادت آنها را ارزیابی کند.

انتخاب شهود مناسب برای دعوای اعسار از اهمیت بسیاری برخوردار است. متقاضی اعسار باید افرادی را به عنوان شاهد انتخاب کند که از نظر اجتماعی دارای وجاهت و اعتبار باشند و بتوانند به خوبی از عدم تمکن مالی او خبر دهند. شهود باید قبل از حضور در دادگاه، از اهمیت و محتوای شهادت خود آگاه باشند، اما این آگاهسازی نباید به معنای تلقین یا جهت‌دهی به شهادت آنها باشد. انتخاب شهود ناآگاه یا کم‌اطلاع می‌تواند به رد دعوای اعسار منجر شود.

یکی از چالش‌های اصلی در استفاده از شهادت شهود برای اثبات اعسار، اثبات آگاهی کافی شهود از وضعیت مالی متقاضی است. قاضی معمولاً با پرسش‌های دقیق، میزان آگاهی شهود را می‌سنجد و اگر به این نتیجه برسد که شهود اطلاع کافی ندارند، شهادت آنها را معتبر نمی‌داند. چالش دیگر، تناقض در شهادت‌ها یا عدم همخوانی شهادت با سایر ادله پرونده است. در چنین مواردی، اعتبار شهادت‌ها کاهش می‌یابد. همچنین، برخی از متقاضیان اعسار ممکن است به دلیل تغییر محل سکونت، مهاجرت یا دلایل دیگر، دسترسی به شهودی که از وضعیت مالی آنها اطلاع کافی داشته باشند، نداشته باشند.

در نظام حقوقی ایران، قاضی در ارزیابی شهادت شهود و سایر ادله اعسار، از اختیار گسترده‌ای برخوردار است. او با توجه به مجموع ادله و قرائن موجود در پرونده تصمیم‌گیری می‌کند و ممکن است علیرغم شهادت شهود، دعوای اعسار را رد کند. همچنین، خوانده دعوای اعسار (که معمولاً خواهان دعوای اصلی است) می‌تواند با ارائه دلایلی مبنی بر تمکن مالی متقاضی اعسار، شهادت شهود را بی‌اعتبار سازد. بنابراین، صرف حضور شهود در دادگاه و ادای شهادت، به معنای پذیرش قطعی دعوای اعسار نیست و دادگاه با بررسی جمیع جهات، تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند.

با توجه به اهمیت شهادت شهود در اثبات اعسار، متقاضیان اعسار باید با دقت و آگاهی، نسبت به انتخاب شهود واجد شرایط اقدام کنند و آنها را برای حضور مؤثر در دادگاه آماده سازند. علاوه بر این، تهیه سایر مدارک مورد نیاز مانند استشهادیه محلی، گواهی عدم مالکیت، گواهی عدم اشتغال، و سایر مدارک مثبت عدم تمکن مالی نیز بسیار مهم است. ترکیب ادله مختلف می‌تواند احتمال پذیرش دعوای اعسار را افزایش دهد. بدین ترتیب، نهاد اعسار از هزینه دادرسی به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای حمایتی از افراد کم‌بضاعت در نظام دادرسی ایران، با شرایط و تشریفات خاصی اعمال می‌شود که شناخت صحیح این شرایط، به ویژه در مورد شهود، می‌تواند به موفقیت دعوای اعسار کمک شایانی کند.

تعریف اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از هزینه دادرسی به معنای عدم توانایی مالی شخص در پرداخت هزینه‌های مربوط به طرح دعوا یا اعتراض به رأی در مراجع قضایی است. براساس ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی، کسی معسر از هزینه دادرسی شناخته می‌شود که به دلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه هزینه دادرسی نباشد.

اهمیت شهود در اثبات اعسار

اثبات اعسار مستلزم ارائه ادله و مدارک کافی است. مطابق ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی، اعسار باید به وسیله شهادت شهود یا سایر ادله مانند استشهادیه محلی، گواهی عدم مالکیت از اداره ثبت، گواهی عدم اشتغال، و سایر مدارک اثبات شود. در بسیاری از موارد، شهادت شهود به عنوان مهم‌ترین دلیل اثبات اعسار شناخته می‌شود.

شرایط اساسی شهود در دعوای اعسار

۱. تعداد شهود لازم

مطابق با ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی، برای اثبات اعسار از طریق شهادت شهود، حداقل دو شاهد مرد لازم است. البته در صورتی که شاهد زن باشد، مطابق با موازین شرعی، شهادت چهار زن یا دو زن و یک مرد می‌تواند جایگزین شهادت دو مرد شود.

۲. آگاهی از وضعیت مالی معسر

شهود باید نسبت به وضعیت معیشت و زندگی متقاضی اعسار آگاهی کافی داشته باشند. این آگاهی باید به گونه‌ای باشد که شاهد بتواند به طور دقیق از وضعیت مالی، درآمد، هزینه‌ها، دارایی‌ها و املاک متقاضی اطلاع داشته باشد.

۳. قرابت و نزدیکی با متقاضی اعسار

شهود باید با متقاضی اعسار قرابت و نزدیکی داشته باشند تا بتوانند از وضعیت معیشتی وی اطلاع داشته باشند. این قرابت می‌تواند شامل همسایگی، دوستی نزدیک، خویشاوندی، یا همکاری در محل کار باشد. نکته مهم این است که قرابت باید به حدی باشد که شاهد به طور مستمر از وضعیت زندگی فرد مطلع باشد.

۴. عدم ذینفع بودن در دعوا

شهود نباید در نتیجه دعوای اعسار ذینفع باشند. به عبارت دیگر، نباید منفعت مستقیمی از پذیرش اعسار متقاضی داشته باشند. این شرط برای تضمین بی‌طرفی شهود و جلوگیری از شهادت‌های غیرواقعی است.

۵. شرایط عمومی شهود از نظر قانونی

علاوه بر شرایط اختصاصی فوق، شهود باید شرایط عمومی شهادت از جمله بلوغ، عقل، ایمان، عدالت، طهارت مولد، ذینفع نبودن و نداشتن خصومت با طرفین را دارا باشند. این شرایط در مواد ۱۳۱۳ الی ۱۳۱۷ قانون مدنی و مواد ۲۳۰ الی ۲۴۸ قانون آیین دادرسی مدنی ذکر شده است.

نحوه شهادت شهود در دعوای اعسار

محتوای شهادت

شهود باید در شهادت خود به موارد زیر اشاره کنند:

1. نحوه آشنایی با متقاضی اعسار: مدت و نحوه آشنایی خود با متقاضی را بیان کنند.
2. اطلاع از وضعیت مالی: تأیید کنند که از وضعیت مالی و معیشتی متقاضی اطلاع کافی دارند.
3. منابع درآمدی: توضیح دهند که متقاضی چه منابع درآمدی دارد یا فاقد منبع درآمد است.
4. دارایی‌ها: تأیید کنند که متقاضی فاقد اموال منقول یا غیرمنقول قابل توجه است.
5. وضعیت اشتغال: وضعیت اشتغال متقاضی را توضیح دهند.
6. وضعیت سکونت: محل و نحوه سکونت متقاضی (استیجاری، ملکی، و غیره) را بیان کنند.

نحوه حضور در دادگاه

1. شهود باید در جلسه رسیدگی به دعوای اعسار در دادگاه حاضر شوند.
2. شهود باید شخصاً و به صورت شفاهی شهادت خود را ادا کنند.
3. شهادتنامه کتبی به تنهایی کافی نیست و حضور شخصی شهود الزامی است.
4. شهود باید با ذکر هویت کامل خود و نحوه آشنایی با متقاضی، شهادت خود را بیان کنند.

چالش‌های شهادت شهود در پرونده اعسار

۱. اثبات آگاهی کافی از وضعیت مالی

یکی از چالش‌های اصلی، اثبات این موضوع است که شهود واقعاً از وضعیت مالی متقاضی اعسار اطلاع کافی دارند. قاضی ممکن است با پرسش‌های دقیق، میزان آگاهی شهود را بسنجد.

۲. تناقض در شهادت‌ها

گاهی شهادت شهود مختلف با یکدیگر تناقض دارد یا با سایر ادله موجود در پرونده همخوانی ندارد. در چنین مواردی، اعتبار شهادت‌ها کاهش می‌یابد.

۳. عدم وجود شهود واجد شرایط

برخی از متقاضیان اعسار ممکن است به دلیل تغییر محل سکونت، مهاجرت یا دلایل دیگر، دسترسی به شهودی که از وضعیت مالی آنها اطلاع کافی داشته باشند، نداشته باشند.

نکات مهم در انتخاب شهود برای دعوای اعسار

1. انتخاب افراد موجه و معتبر: انتخاب شهودی که از نظر اجتماعی دارای اعتبار و موجه هستند، اعتبار شهادت را افزایش می‌دهد.
2. آگاهی کامل شهود: شهود باید قبل از حضور در دادگاه، از اهمیت و محتوای شهادت خود آگاه باشند.
3. توجیه شهود: متقاضی اعسار باید شهود را نسبت به جزئیات مورد نیاز در شهادت توجیه کند، اما این توجیه نباید به معنای تلقین یا جهت‌دهی به شهادت باشد.
4. آماده‌سازی مدارک مکمل: علاوه بر شهادت شهود، تهیه مدارک مکمل مانند استشهادیه محلی، گواهی عدم مالکیت، و گواهی عدم اشتغال می‌تواند به تقویت دعوای اعسار کمک کند.

نمونه‌های موردی شهادت در پرونده‌های اعسار

نمونه اول: اعسار کارگر روزمزد

آقای الف، کارگر روزمزد ساختمانی، به دلیل عدم توانایی در پرداخت هزینه دادرسی دعوای مطالبه مهریه، دادخواست اعسار تقدیم نمود. دو نفر از همکاران وی به عنوان شاهد در دادگاه حاضر شدند و شهادت دادند که:

"ما بیش از پنج سال است که با آقای الف در پروژه‌های ساختمانی کار می‌کنیم. او کارگر روزمزد است و درآمد ثابتی ندارد. گاهی روزها بدون کار می‌ماند. او در یک اتاق استیجاری در حاشیه شهر زندگی می‌کند و هیچ ملک یا خودرویی ندارد. با توجه به شناختی که از وضعیت زندگی او داریم، او قادر به پرداخت یکجای هزینه دادرسی نیست."

دادگاه با توجه به شهادت شهود و سایر قرائن، حکم به اعسار آقای الف از پرداخت یکجای هزینه دادرسی و تقسیط آن صادر کرد.

نمونه دوم: اعسار خانم خانه‌دار

خانم ب، خانه‌دار و بدون درآمد مستقل، قصد طرح دعوای طلاق داشت اما قادر به پرداخت هزینه دادرسی نبود. دو نفر از همسایگان وی به عنوان شاهد در دادگاه حاضر شدند و شهادت دادند:

"ما بیش از سه سال است که همسایه خانم ب هستیم. او خانه‌دار است و هیچ شغل و درآمدی ندارد. همسرش نیز مدتی است که خانه را ترک کرده و خرجی نمی‌دهد. خانم ب در حال حاضر با کمک خانواده و گاهی کارهای پاره‌وقت خیاطی زندگی می‌کند. منزل آنها استیجاری است و تا جایی که ما اطلاع داریم، خانم ب هیچ دارایی قابل توجهی ندارد."

دادگاه با استناد به شهادت شهود و استشهادیه محلی، حکم به اعسار خانم ب از پرداخت هزینه دادرسی صادر کرد.

جهت دریافت مشاوره حقوقی به صورت  حضوری و یا آنلاین و تلفنی 24ساعته شبانه روز  و یا اطلاع از هزینه وکیل و مشاوره با شماره های 09212242670 و یا 02147625900 تماس بگیرید. هزینه مشاوره حقوقی در وبسایت وکالت تلفنی منصفانه بوده و شما می توانید با خیال راحت از این خدمات به صورت شبانه روزی بهره مند شوید.